Hệ lụy khai thác khoáng sản ở Hà Giang, môi trường báo động

Ô nhiễm suối đầu nguồn

Theo tìm hiểu, tại xã Minh Sơn (huyện Bắc Mê) hiện có mỏ quặng sắt Sàng Thần cùng Nhà máy tinh chế quặng của Công ty Cổ phần Đầu tư khoáng sản An Thông (Công ty An Thông) thuộc Tập đoàn Hòa Phát; mỏ chì - kẽm Tà Pan cùng Nhà máy tinh luyện quặng của Công ty Cổ phần khoáng sản Minh Sơn (Công ty Minh Sơn) đang hoạt động.

Hơn 50% thu ngân sách của huyện Bắc Mê là từ hoạt động khoáng sản tại xã Minh Sơn và tạo việc làm cho trên 100 lao động. Tuy vậy, những tác động xấu đến môi trường sống của người dân cũng hiện hữu khi rừng bị thu hẹp, nguồn nước bị ô nhiễm.

Diện tích rừng phòng hộ của xã Minh Sơn giảm đi đáng kể do phải chuyển đổi mục đích hơn 30 ha sang đất khai thác khoáng sản. Để có mặt bằng khai thác cho mỏ sắt Sàng Thần, cả chục ha rừng đặc dụng đầu nguồn với hơn 1,7 nghìn m3 gỗ đã bị chặt hạ.

Dòng suối Lũng Vầy vốn là nơi cung cấp nước sản xuất nông nghiệp, nguồn lợi thủy sản cho hàng trăm hộ dân 5 thôn của xã Minh Sơn hiện gần như không thể sử dụng do tác động của việc khai thác và chế biến khoáng sản trong nhiều năm.

Ghi nhận của PV thời điểm cuối tháng 5.2025, dù là mưa hay khi nắng tạnh, dòng suối Lũng Vầy vẫn mang một màu đỏ quạch kèm mùi tanh nồng. Trên thượng nguồn, cách đó không xa là khai trường mỏ quặng sắt Sàng Thần và mỏ chì kẽm Tà Pan. Từ đây, dòng suối chảy xuôi qua 5 thôn bản.

Tại khu vực giao cắt giữa suối Lũng Vài (thôn Lũng Vài) và suối Lũng Vầy có thể nhận thấy sự khác biệt về màu nước của 2 con suối này. Trong khi dòng nước trong vắt của suối Lũng Vài chảy về từ khu vực không có hoạt động khai thác khoáng sản thì suối Lũng Vầy lại đục ngầu, hôi tanh.

Anh Vàng Thành Ký (thôn Lũng Vầy) cho biết, trước kia dòng suối trong vắt nhưng từ năm 2010, khi mỏ sắt của Công ty An Thông khai thác thì nước suối bắt đầu đổi màu, đục ngầu bùn đất.

"Dân mình không dám lội xuống vì sợ ngứa. Trâu bò chăn thả cũng phải canh chừng không cho xuống suối uống nước sẽ mắc bệnh, lúa không lên được", ông Ký lo lắng.

Nguồn lợi thủy sản cũng vì thế mà cạn kiệt. Theo người dân địa phương, hiện nay cá tôm đã gần như không còn trên suối Lũng Vầy.

"Nước nhiễm quặng chì kẽm, quặng sắt, cá tôm nào sống được; trước kia chỉ đi suối một buổi là có cái ăn nhưng nay thì không còn. Người dân không dám dùng nước suối sinh hoạt mà phải dẫn từ các khe núi về", bà Ma Thị Vé (thôn Nà Sáng) cho hay.

Tại cuộc làm việc với PV, ông Triệu Văn Khang - Chủ tịch UBND xã Minh Sơn thừa nhận, những lo lắng của người dân về vấn đề môi trường là chính đáng, có cơ sở. Mỗi khi người dân phản ánh, xã đều xuống ghi nhận nhưng thẩm quyền, chuyên môn có hạn nên cũng chỉ báo cáo lên cấp trên.

"Đúng là bằng mắt thường cũng có thể thấy nước suối bị đổi màu. Chính quyền cùng Công an xã đã nhiều lần đi ngược lên thượng nguồn nhưng đều không phát hiện ra nguồn thải, không ghi nhận hoạt động xả thải trực tiếp của Công ty An Thông và Công ty Minh Sơn.

Nguyên nhân do khai thác khoáng sản hay hoạt động địa chất thì đến nay cũng chưa kết luận được", ông Khang cho hay.

Thấp thỏm nỗi lo

Những lo lắng của người dân xã Minh Sơn không phải không có cơ sở bởi sự cố nghiêm trọng đã từng xảy ra. Đầu tháng 7.2023, mưa lớn kéo dài đã khiến hồ chứa nước thải, bùn, quặng đuôi của Công ty Minh Sơn bị sạt lở.

Thân đập hồ thải bị vỡ khoảng 48 m về phía suối Lũng Vầy làm hơn 3.200 m3 nước thải cùng hàng chục m3 chất thải rắn độc hại chảy ra suối. Một thời gian dài sau đó, suối Lũng Vầy vẫn bị ô nhiễm quặng chì kẽm.

Theo quan sát, khu vực chứa chất thải chì kẽm của Công ty Minh Sơn gồm 4 bể chứa nước và bùn rắn. Tại bể cuối cùng, chất thải tiếp xúc trực tiếp với môi trường đất. Tất cả các bể đều nằm ngay cạnh suối Lũng Vầy.

Ông Hoàng Văn Đế - Phó Giám đốc Công ty Minh Sơn cho biết, hoạt động sản xuất của đơn vị đã diễn ra bình thường. Hiện nay nước thải sau quá trình tinh luyện được tái sử dụng, chất thải lắng đọng sẽ được chuyển đi chôn lấp.

Khi được hỏi vì sao một số bể chứa không có vải bạt lót chống thẩm thấu ra môi trường đất, ông Đế cho biết, bể cuối cùng chứa chất thải rắn thì không yêu cầu phải lót vì không có nước.

Tuy nhiên khi được xem hình ảnh các bể này vẫn đang có nước kèm bùn thải tại thời điểm ghi nhận, ông Đế lý giải: "Do mấy hôm vừa rồi có mưa nên nước lắng đọng".

Công ty Minh Sơn được UBND tỉnh Hà Giang cấp Giấy phép khai thác chì, kẽm số 1796 ngày 5.10.2020 với diện tích 3,79 ha, trữ lượng 84.378 tấn quặng trong thời hạn 11 năm.

Cách đó hơn 3 km, Nhà máy tinh chế quặng của Công ty An Thông với đập chứa cả triệu m3 bùn thải lắng đọng sau gần 15 năm hoạt động, rộng hàng chục ha được người dân địa phương gọi là "quả bom bùn" treo trên đầu.

Chị N.T.M sống gần nhà máy cho biết, hồ chất thải này nằm trên khu vực đỉnh núi có độ dốc cao, thượng nguồn dòng suối, phía dưới là đồng ruộng, nhà cửa của hàng trăm hộ dân. Nếu xảy ra vỡ, tràn đập thì gây ra thảm họa.

"Hồ chứa chất thải của Công ty An Thông vốn là một thung lũng nước sâu hơn 150 m, cả chục năm qua bùn nước thải cứ thế lấp đầy. Chưa xảy ra sự cố gì nhưng dân chúng tôi sống trong thấp thỏm, ai mà chắc chắn được điều gì, nhất là mưa lũ to như mấy năm vừa rồi", chị M. lo lắng.

Theo ông Triệu Văn Khang - Chủ tịch UBND xã Minh Sơn, bể chất thải của Công ty An Thông có diện tích 18ha và đang mở rộng thêm khoảng gần 5ha. Cuối thân đập có hệ thống quan trắc được gửi thẳng về Sở Nông nghiệp và Môi trường.

"Đến thời điểm hiện tại, sau nhiều năm thì cũng chưa gặp sự cố nào, hàng năm họ vẫn có đánh giá và kết luận đảm bảo an toàn. Để đánh giá về nguy cơ thì cũng không thể nói trước được", ông Khang cho hay.

Thông tin tới PV, Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Hà Giang cho biết, năm 2025, tỉnh không có kế hoạch kiểm tra việc chấp hành pháp luật về bảo vệ môi trường đối với Công ty An Thông và Công ty Minh Sơn. UBND huyện Bắc Mê quyết định kiểm tra theo thẩm quyền.